مقاله 2

آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک باران

نویسنده: کبریا هوشنگی

دسته‌بندی: مقالات

مقدمه:

شیرین‌بیان (Glycyrrhiza glabra)، گیاهی بومی جنوب اروپا و بخش‌هایی از آسیاست که هزاران سال در طب سنتی از جمله آیورودا، طب سنتی چینی (TCM) و طب یونانی-عربی مورد استفاده قرار گرفته است. این گیاه که به دلیل ریشه شیرین و طعم منحصربه‌فردش شناخته می‌شود، فراتر از یک طعم‌دهنده برای آب‌نبات و چای است—شیرین‌بیان حاوی ترکیبات فعال دارویی بسیاری است که فواید درمانی قابل توجهی دارند. پژوهش‌های نوین نیز بسیاری از کاربردهای سنتی آن را به‌ویژه در درمان بیماری‌های گوارشی، تنفسی و التهابی تأیید می‌کنند.

تاریخچه:

شیرین‌بیان (Glycyrrhiza glabra) سابقه‌ای طولانی و غنی در کاربردهای دارویی دارد که به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. این گیاه بومی جنوب آسیا در مصر باستان، ریشه‌ های آن به عنوان یک معجون درمانی مورد احترام بود و اغلب به شکل نوشیدنی شیرینی به نام “مای‌سوس ” تهیه می‌شد که تصور می‌رفت برای تسکین مشکلات گوارشی و رفع تشنگی مؤثر است. باستان‌شناسان ریشه‌ی شیرین‌بیان را در آرامگاه توت‌عنخ‌آمون یافته‌اند که نشان‌دهنده جایگاه ویژه‌ی آن در فرهنگ مصری است. یونانیان و رومی‌ها نیز از شیرین‌بیان برای خواص دارویی آن استفاده می‌کردند — بقراط، پدر علم پزشکی، آن را برای درمان سرفه و مشکلات تنفسی توصیه می‌کرد و گفته می‌شود سربازان رومی آن را در سفرهای طولانی با خود همراه داشتند تا به کاهش تشنگی و خستگی کمک کند.

در شرق، شیرین‌بیان به عنوان یکی از ارکان اصلی طب سنتی چین شناخته شده و با نام “گان‌کائو ” شهرت دارد. بیش از ۲۰۰۰ سال است که در چین از این گیاه برای افزایش اثر دیگر داروهای گیاهی و کاهش سمیت آن‌ها استفاده می‌شود. درمانگران طب سنتی چین آن را برای درمان بیماری‌هایی از جمله زخم معده، سرفه، عفونت‌ها و التهاب‌ها ارزشمند می‌دانند. در سیستم آیورودای هند نیز شیرین‌بیان با نام “مولتی ” شناخته می‌شود و به طور سنتی برای تسکین گلو، کمک به هضم و افزایش طول عمر به کار می‌رفته است. در میان تمدن‌های مختلف، شیرین‌بیان همواره به دلیل طعم شیرین و خواص درمانی فراوانش مورد توجه بوده و به یکی از پایدارترین و پرکاربردترین گیاهان دارویی در طب سنتی جهان تبدیل شده است.

ترکیبات شیمیایی و مواد مؤثره

اثرات درمانی شیرین‌بیان عمدتاً به دلیل ترکیبات فعالی همچون گلیسیریزین (glycyrrhizin) یا اسید گلیسیریزیک است که نوعی ساپونین تری‌ترپنوئیدی است و دلیل اصلی شیرینی این گیاه به شمار می‌رود. گلیسیریزین دارای خواص ضدالتهابی، ضدویروسی، آنتی‌اکسیدانی و محافظت‌کننده کبد است (3, 4). سایر ترکیبات مهم شامل لیکوئیریتین ،گلابریدین و ایزولی‌کوئی‌ریتی‌ژنین هستند که به اثرات درمانی آن کمک می‌کنند .

سلامت دستگاه گوارش

شیرین‌بیان از دیرباز برای درمان مشکلات گوارشی مانند زخم معده، گاستریت و سوءهاضمه استفاده شده است. این گیاه باعث افزایش ترشح مخاط معده شده و در نتیجه از لایه داخلی معده در برابر اسید معده و باکتری هلیکوباکتر پیلوری محافظت می‌کند.

نوع خاصی از آن به نام شیرین‌بیان بدون گلیسیریزین (DGL) برای کاهش عوارض جانبی استفاده می‌شود و به‌طور گسترده‌ای در درمان زخم معده و **ریفلاکس اسید به کار می‌رود. مطالعات مختلف نشان داده‌اند که DGL میتواند روند ترمیم مخاط را تسریع کرده و مانع از تشکیل زخم‌های جدید شود.

تقویت سیستم تنفسی

شیرین‌بیان یک خلط‌آور و نرم‌کننده طبیعی و برای تسکین مشکلات تنفسی مؤثر است. این گیاه با رقیق کردن مخاط و تسکین التهاب راه‌های هوایی، به بهبود شرایطی مانند برونشیت، آسم، گلودرد و سرفه کمک می‌کند.

در طب سنتی چینی، شیرین‌بیان معمولاً به عنوان گیاهی برای هماهنگ کردن سایر گیاهان در فرمول‌ها و تقویت عملکرد ریه استفاده می‌شود. همچنین خواص ضدویروسی آن در درمان عفونت‌های تنفسی مورد توجه قرار گرفته است.

اثرات ضدالتهابی و تقویت ایمنی

شیرین‌بیان حاوی فلاونوئیدها و ساپونین‌هایی است که خواص ضدالتهابی دارند. این ترکیبات مسیرهای التهابی مختلفی را مهار می‌کنند، از جمله کاهش سیتوکین‌های التهابی مانند TNF-α و IL-6.گلیسیریزین به‌طور خاص می‌تواند مسیر سیگنالینگ NF-κB را سرکوب کند که در بسیاری از بیماری‌های مزمن نقش دارد. شیرین‌بیان همچنین عملکرد سیستم ایمنی را از طریق تحریک سلول‌های کشنده طبیعی (NK) و افزایش تولید اینترفرون‌ها تقویت می‌کند(9).

محافظت از کبد (Hepatoprotection)

در طب سنتی، شیرین‌بیان برای درمان بیماری‌های کبدی مانند هپاتیت استفاده شده است. گلیسیریزین در کاهش التهاب و فیبروز کبد در مطالعات انسانی و حیوانی مؤثر بوده است و به عنوان درمان مکمل برای هپاتیت مزمن Cمورد مطالعه قرار گرفته است. در ژاپن، گلیسیریزین به صورت تزریقی برای درمان هپاتیت ویروسی مورد تأیید قرار گرفته است .

فعالیت ضدویروسی و ضد میکروبی

شیرین‌بیان دارای خواص ضدویروسی وسیع‌الطیف است و می‌تواند ویروس‌هایی مانند هرپس سیمپلکس، HIV، هپاتیت B و C و حتی ویروس SARS را مهار کند. گلیسیریزین مانع از تکثیر ویروس و اتصال آن به سلول‌های میزبان می‌شود. همچنین شیرین‌بیان دارای اثرات ضدباکتری و ضدقارچ است. در دوران همه‌گیری کروناویروس، خواص ضدویروسی شیرین‌بیان توجه زیادی را به خود جلب کرده است، هرچند برای تأیید نهایی به مطالعات انسانی بیشتری نیاز است.

سلامت پوست

عصاره شیرین‌بیان در درمان اگزما، آکنه، پسوریازیس و لک‌های پوستی مؤثر است. گلیسیریزین و گلابریدین خواص ضدالتهابی و مهار تولید ملانین دارند و در محصولات آرایشی برای روشن‌سازی پوست و کاهش التهاب به کار می‌روند (14) .

تنظیم هورمون‌ها و سلامت قاعدگی

شیرین‌بیان دارای خواص فیتواستروژنی است، یعنی می‌تواند فعالیت هورمون استروژن را تقلید یا تنظیم کند. در زنان مبتلا به سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) ، شیرین‌بیان ممکن است با کاهش سطح تستوسترون و بهبود تخمک‌گذاری کمک‌کننده باشد. همچنین در کاهش علائم یائسگی و PMS نقش دارد .البته در افراد مبتلا به بیماری‌های حساس به هورمون مانند سرطان پستان، باید با احتیاط استفاده شود (15).

سلامت قلب و عروق

گلیسیریزین می‌تواند هم اثرات مفید و هم مضری بر سیستم قلبی عروقی داشته باشد. از یک سو، خواص آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی آن ممکن است به کاهش خطر آترواسکلروز و بهبود عملکرد رگ‌ها کمک کند. برخی مطالعات نشان داده‌اند که شیرین‌بیان می‌تواند کلسترول LDL را کاهش دهد. اما مصرف زیاد آن می‌تواند منجر به احتباس سدیم، افزایش فشار خون و کاهش پتاسیم خون** شود. بنابراین باید با احتیاط و در حد متعادل مصرف شود (16).

اثرات شناختی و کاهش استرس

شیرین‌بیان می‌تواند به تنظیم عملکرد غدد فوق کلیوی کمک کرده و محور HPA (هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال) را که در تنظیم استرس نقش دارد، تقویت کند. در فرمول‌های گیاهی به عنوان آداپتوژن برای بهبود عملکرد بدن در مواجهه با استرس استفاده می‌شود.همچنین برخی مطالعات اولیه به اثرات محافظت عصبی آن اشاره دارند، هرچند برای اثبات این تأثیرات به تحقیقات بیشتری نیاز است

عوارض جانبی احتمالی مصرف شیرین بیان

با وجود فواید درمانی شیرین‌بیان ، مصرف بیش از حد یا طولانی‌مدت آن، به‌ویژه به شکل عصاره‌های حاوی گلیسیریزین، می‌تواند منجر به عوارض جانبی قابل توجهی شود. یکی از رایج‌ترین عوارض جانبی آن، شبه‌ آلدوسترونیسم است؛ وضعیتی که ناشی از مهار آنزیم 11β-هیدروکسی‌استروئید دهیدروژناز نوع 2 (11β-HSD2) توسط گلیسیریزین می‌باشد. این مهار منجر به افزایش فعالیت کورتیزول در گیرنده‌های مینرالوکورتیکوئیدی شده و در نتیجه فشار خون بالا، کاهش سطح پتاسیم (هیپوکالمی)، ورم، و در موارد شدید، ضعف عضلانی یا آریتمی قلبی ایجاد می‌کند (18). سازمان ایمنی غذای اروپا (EFSA) توصیه می‌کند برای پیشگیری از خطرات سلامتی، میزان مصرف روزانه گلیسیریزین از ۱۰۰ میلی‌گرم تجاوز نکند. علاوه بر این، شیرین‌بیان می‌تواند با داروهایی مانند داروهای ادرارآور، کورتیکواستروئیدها و داروهای ضد فشار خون تداخل داشته باشد که این مسئله خطر عوارض جانبی را افزایش می‌دهد. زنان باردار، افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی یا کسانی که فشار خون بالا دارند، نباید بدون نظارت پزشکی، مقادیر زیادی از شیرین‌بیان مصرف کنند (19).

نتیجه‌گیری

شیرین‌بیان گیاهی دارویی با طیف وسیعی از اثرات مفید از جمله محافظت از دستگاه گوارش، ضدالتهاب، ضدویروس، تقویت کبد و تنظیم هورمون‌ها است. با اینکه بسیاری از خواص آن مورد تأیید قرار گرفته‌اند، اما مصرف بیش از حد یا طولانی‌مدت گلیسیریزین می‌تواند عوارضی ایجاد کند.

فرم DGL گزینه‌ای ایمن‌تر برای مشکلات گوارشی است و استفاده موضعی نیز خطرات جذب سیستمیک را کاهش می‌دهد. پیش از مصرف منظم، به‌ویژه در صورت داشتن بیماری زمینه‌ای یا مصرف دارو، بهتر است با پزشک مشورت شود. با ادامه تحقیقات، احتمالاً جایگاه شیرین‌بیان در طب مکمل و طبیعی تقویت خواهد شد و نقش مؤثری در مقابله با چالش‌های سلامت مدرن ایفا خواهد کرد.

1. Fiore C, Eisenhut M, Ragazzi E, Zanchin G, Armanini D. A history of the therapeutic use of liquorice in Europe. Journal of ethnopharmacology. 2005;99(3):317-24.
2. Armanini D, Fiore C, Mattarello M, Bielenberg J, Palermo M. History of the endocrine effects of licorice. Experimental and clinical endocrinology & diabetes. 2002;110(06):257-61.
3. Luo P, Liu D, Li J. Pharmacological perspective: glycyrrhizin may be an efficacious therapeutic agent for COVID-19. International Journal of Antimicrobial Agents. 2020;55(6):105995.
4. Wan X-y, Luo M, Li X-d, He P. Hepatoprotective and anti-hepatocarcinogenic effects of glycyrrhizin and matrine. Chemico-biological interactions. 2009;181(1):15-9.
5. Mamedov NA, Egamberdieva D. Phytochemical constituents and pharmacological effects of licorice: a review. Plant and human health, Volume 3: Pharmacology and therapeutic uses. 2019:1-21.
6. Wittschier N, Faller G, Hensel A. Aqueous extracts and polysaccharides from liquorice roots (Glycyrrhiza glabra L.) inhibit adhesion of Helicobacter pylori to human gastric mucosa. Journal of ethnopharmacology. 2009;125(2):218-23.
7. Kulkarni K. Evaluation of antiulcer activity of DGL (Deglycyrrhizinated liquorice). Journal of Pharmaceutical Sciences and Research. 2017;9(11):2019-22.
8. Umarov A, Djabborov BI, Rakhmatova MR, Durdiev NK, Yuldashev JI, Suyunov A, et al. A systematic review of antioxidant and antimicrobial activities in the different extracts of Licorice as a valuable plant for ameliorating respiratory infectious disorders. Caspian Journal of Environmental Sciences. 2025;23(1):269-80.
9. Ayeka PA, Bian Y, Githaiga PM, Zhao Y. The immunomodulatory activities of licorice polysaccharides (Glycyrrhiza uralensis Fisch.) in CT 26 tumor-bearing mice. BMC Complementary and Alternative Medicine. 2017;17:1-9.
10. Jung J-C, Lee Y-H, Kim SH, Kim K-J, Kim K-M, Oh S, et al. Hepatoprotective effect of licorice, the root of Glycyrrhiza uralensis Fischer, in alcohol-induced fatty liver disease. BMC Complementary and Alternative Medicine. 2015;16:1-10.
11. Ceccuzzi G, Rapino A, Perna B, Costanzini A, Farinelli A, Fiorica I, et al. Liquorice toxicity: a comprehensive narrative review. Nutrients. 2023;15(18):3866.
12. Huan C, Xu Y, Zhang W, Guo T, Pan H, Gao S. Research progress on the antiviral activity of glycyrrhizin and its derivatives in liquorice. Frontiers in pharmacology. 2021;12:680674.
13. Murck H. Symptomatic protective action of glycyrrhizin (licorice) in COVID-19 infection? Frontiers in immunology. 2020;11:1239.
14. Noor SU, Faridah F, Michico M. Formulation of liquorice root extract (Glycyrrhiza glabra L.) as skin whitening cream. Indonesian Journal of Plant Medicine. 2016;9(2):93-9.
15. Minnetti M, De Alcubierre D, Bonaventura I, Pofi R, Hasenmajer V, Tarsitano MG, et al. Effects of licorice on sex hormones and the reproductive system. Nutrition. 2022;103:111727.
16. Deutch MR, Grimm D, Wehland M, Infanger M, Krüger M. Bioactive candy: effects of licorice on the cardiovascular system. Foods. 2019;8(10):495.
17. Zhao Z, Wang W, Guo H, Zhou D. Antidepressant-like effect of liquiritin from Glycyrrhiza uralensis in chronic variable stress induced depression model rats. Behavioural brain research. 2008;194(1):108-13.
18. Stewart P, Valentino R, Wallace AM, Burt D, Shackleton CL, Edwards CW. Mineralocorticoid activity of liquorice: 11-beta-hydroxysteroid dehydrogenase deficiency comes of age. The Lancet. 1987;330(8563):821-4.
19. Asl MN, Hosseinzadeh H. Review of pharmacological effects of Glycyrrhiza sp. and its bioactive compounds. Phytotherapy Research: An International Journal Devoted to Pharmacological and Toxicological Evaluation of Natural Product Derivatives. 2008;22(6):709-24.